دیه، که به عنوان خون‌بها نیز شناخته می‌شود، یک مفهوم حقوقی در فقه اسلامی است که به پرداخت جبران خسارت مالی به خانواده قربانی در صورت قتل یا آسیب جسمی اشاره دارد. ریشه‌های این سنت به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و در قرآن و حدیث به طور مفصل توضیح داده شده است. دیه به عنوان یک راه حل عملی برای جلوگیری از خشونت‌های بیشتر و فراهم کردن زمینه‌ای برای آشتی و بخشش در نظر گرفته شده است. در این مقاله، ما به بررسی تعاریف، چالش‌های حقوقی و قوانین جدید دیه خواهیم پرداخت و همچنین به بحث‌های جاری دربارۀ جایگاه آن در دنیای مدرن خواهیم نگریست. پس تا انتهای این مطلب با کی‌بلده همراه باشید.
دیه چیست؟
یکی از مهم‌ترین انواع مجازات‌هایی که برای برخی از جرایم، در قانون مجازات اسلامی، در نظر گرفته شده، دیه می‌باشد. اکنون ممکن است سؤال به وجود بیاید که دیه چیست؟ دیه در ماده 448 قانون مجازات اسلامی، تعریف شده که بر اساس ماده مذکور: دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس، به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس، عضو، یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.
مهم‌ترین مجازات‌های دیه
۱.جرایم غیرعمدی که توسط فردی علیه جان، اعضای بدن یا منافع اعضای بدن فرد دیگری انجام شود، مشخص می‌گردد.
۲. اگر فردی جرمی را به صورت عمدی انجام داده باشد و طبق قوانین کشور، مشمول مجازات قصاص نشود، مجرم ملزم به پرداخت دیه خواهد بود.
تعریف دیه طبق ماده ۴۴۵ قانون مجازات اسلامی عبارت است از: (دیه مقدار مال معینی است که در شرح مقدس به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس، عضو، منفعت یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد، تعیین شده است.)
این موضوع برگرفته از قاعده “لاضرر و لاضرار” می‌باشد که یکی از اصول حقوقی اسلامی است و دارای تأثیر بسیار زیادی بر حقوق جزایی و حقوق مدنی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی است. این اصل به این معنی است که هیچ فردی نباید به طور عمد یا غیرعمد به دیگران آسیب برساند. اگرچه این اصل به شدت توصیف می‌کند که چگونه باید در جامعه رفتار کرد، اما همچنان ممکن است برخی افراد این اصل را نادیده گرفته و خساراتی را به افراد وارد کنند.
انواع و اقسام دیه
مجازات دیه از جنبه‌های مختلف قابل تقسیم به اقسام مختلف است. اقسام دیه عبارت‌اند از:
- دیه مقدر: در این حالت، میزان دیه برای نوع خاصی از آسیب‌ها و خسارات، توسط قانون یا مقررات رسمی مشخص می‌شود. به عبارت دیگر، میزان دیه برای صورت‌های خاصی از آسیب‌ها تعیین و مشخص شده است.
- دیه غیر مقدر: در این حالت، میزان دیه توسط قانون یا مقررات رسمی مشخص نشده و به صورت شخصی و بر اساس تحلیل‌های کارشناسی پزشکی قانونی و تصمیم قاضی دادگاه تعیین می‌شود. این اقسام دیه به منظور رسیدگی به مواردی که میزان دیه برای آن‌ها در قوانین مشخص نشده است، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- دیه قتل: که یک مفهوم مهم در قانون جزایی ایران است. این مفهوم به معنای جبران مالی خسارت جانی است که یک شخص به دیگری وارد کرده و به عنوان جبران برای خسارت ناشی از قتل مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به قوانین جمهوری اسلامی ایران، میزان دیه قتل برای زن و مرد اختلاف دارد و توسط قوه قضائیه یا قانون‌گذاری مشخص می‌شود. این میزان مشخصه توسط مقامات قضائی اعلام شده و به عنوان مبلغ کامل جبران خسارت جانی تعیین می‌شود. بنابراین، در صورت وقوع قتل، مجرم مطابق با قوانین مربوطه موظف است دیه قتل را به خانواده مقتول پرداخت کند، و این دیه توسط نهادهای قضایی معین می‌شود و بر اساس قوانین و مقررات مشخصی تعیین می‌شود.
- دیه اعضای بدن: در سیستم دیه اعضای بدن، اصل تعیین مقدار دیه به این صورت است که اگر کسی با هدف عمدی یا غیرعمدی به فردی آسیب وارد کند، موظف به پرداخت دیه معین می‌شود. به‌عنوان‌مثال، اگر آسیب به یک عضو واحد که فقط یکی از آن وجود دارد (مانند دست) وارد شود، فرد مجبور است دیه کامل را پرداخت کند. همچنین، در صورتی که مثلاً یک چشم آسیب ببیند، مقدار دیه به نصف از مبلغ کامل کاهش می‌یابد و فرد مجرم موظف به پرداخت این نصف دیه می‌شود. این نظام به عنوان جبران خسارات جسمانی و تشویق به پیشگیری از آسیب‌ها عمل می‌کند.
- دیه منافع اعضا: در قوانین مجازات اسلامی، مفهوم دیه منافع اعضا به معنای تعیین یک مبلغ پولی است که مجرم ملزم به پرداخت آن به فردی است که به علت اقدام مجرمانه، منافع یکی از حواس یا اعضای حسی یک فرد را از دست داده است. به عبارت دیگر، فرد مجرم موظف به پرداخت دیه منافع اعضا خواهد بود.برای مثال، اگر شخصی توسط فردی آسیب نرسیده اما حواس یا حس شنوایی آن فرد از بین رفته باشد، مجرم ملزم به پرداخت دیه منافع اعضا مرتبط با حس شنوایی خواهد بود. این شامل دیه عقل، دیه بینایی، دیه بویایی، دیه شنوایی و سایر حواس و اعضای حسی مشخص شده در قانون مجازات اسلامی می‌شود.
- دیه جراحات: در صورتی که فردی به صورت عمدی یا غیرعمدی جراحتی به فرد دیگری وارد کند، قانون مجازات اسلامی معین کرده که مجرم موظف به پرداخت دیه جراحات به آن فرد خواهد بود. مقدار دیه جراحات بر اساس میزان جراحت وارده به فرد مجروح تعیین می‌شود که توسط پزشکان قانونی با تشخیص مناسب انجام می‌شود. این دیه شامل خسارات کمتری نظیر خراش، کبودی، و تورم است. با این تعیین مبلغ دیه جراحات، هدف از این سیاست جبران خسارت‌های جسمانی و تحمیل هزینه‌های مالی بر مجرم می‌باشد. در جدول زیر درصد دیه برای برخی از انواع جراحت را برای شما ذکر می‌کنیم:
حارصه: خراش پوست در حالتی که خون جاری نشود (یک صدم دیه کامل)
دامیه: جراحت سطحی و بریدگی گوشت همراه با خون ریزی (دو صدم دیه کامل)
متلاحمه: بریدگی عمیق گوشت در حالتی که به استخوان نرسد (سه صدم دیه کامل)
سمحاق: جراحتی که به پوست روی استخوان برسد (چهار صدم دیه کامل)
موضحه: جراحتی که موجب نمایان شدن استخوان شود (پنج صدم دیه کامل)
هاشمه: شکستگی استخوان بدون جراحت (۱۰ صدم دیه کامل)
منقله: جراحتی که درمان آن به وسیله جا به جا کردن استخوان صورت پذیرد ( ۱۵ صدم دیه کامل)
مامومه: جراحتی که به کیسه مغز برسد ( یک سوم دیه کامل)
دامغه: پارگی کیسه مغز که علاوه بر دیه شکستگی سر، ارش پاره شدن کیسه مغز را هم شامل می‌شود.
ارش به چه معناست؟
ارش، در قانون مجازات اسلامی به یکی از دسته‌های دیه تعلق دارد که به عنوان دیه غیر مقدر شناخته می‌شود. بر اساس ماده ۴۴۹ این قانون، ارش به دیه‌ای اشاره دارد که مقدار آن در شرع مشخص نشده و به عبارتی، تعیین مبلغ این دیه در اصل قانون اسلامی صورت نگرفته باشد.
همانطور که بالا تر اشاره شد در تقسیم‌بندی دیه، دو دسته اصلی وجود دارد: دیه مقدر و دیه غیرمقدر. دیه مقدر، آن دیه است که مقدار آن در مقررات شرع تعیین شده باشد. اما دیه غیرمقدر، دیه ای است که میزان آن در شرع مشخص نشده و توسط قاضی دادگاه تعیین می‌شود.
برای تعیین میزان ارش، دادگاه و مقامات قضایی به مواردی مانند نوع جرم و تأثیر آن بر فرد آسیب‌دیده، میزان خسارت، نرخ دیه، و گزارش کارشناس توجه می‌کنند. این اطلاعات مهم به منظور تعیین مبلغ مناسب ارش در قوانین مجازات اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تفاوت دیه و ارش
تفاوت دیه زن و مرد از زاویه‌های مختلفی بررسی می‌شود. یکی از دلایل اصلی این تفاوت این است که در جامعه اسلامی، مردان به عنوان سرپرست خانواده و مسئول تأمین نیازهای مالی آن تلقی می‌شوند. با از بین رفتن سرپرست خانواده، مشکلات مالی جدی برای خانواده به وجود می‌آید. به همین دلیل، در قانون مجازات اسلامی، مقدار دیه مردان دو برابر مقدار دیه زنان تعیین شده است تا نیازهای مالی خانواده پس از از دست دادن سرپرست تأمین شود.
برای حمایت از زنان سرپرست خانواده، قوه قضائیه قانونی را تصویب کرده است که در قانون بیمه شخص ثالث اعمال می‌شود. این قانون اجازه می‌دهد تا شرکت‌های بیمه و صندوق تأمین خسارت‌های بدنی به صورت برابر دیه زن و مرد را پرداخت کنند. این تدابیر اهمیت حقوقی و اجتماعی انتصاب زنان سرپرست خانواده را تأکید می‌کنند.
با توجه به این قانون، هر دو زن و مرد باید از طریق بیمه حقوقی دریافت یکسانی از لحاظ دیه پس از وقوع حوادث رانندگی داشته باشند. این قانون تنها در حوادث رانندگی قابل اجراست و مقدار دیه در هر دو مورد برابر خواهد بود.
نحوه محاسبه نرخ دیه
دیه در قانون اسلامی بر اساس نرخ معینی محاسبه می‌شود که مقدار آن به ازای یک انسان معین شده است. به طور کلی، میزان دیه کامل یک انسان برابر با مبلغ معینی است که در قانون به عنوان معادل ۱۰۰ شتر سالم و بدون مشکل تعیین شده است.
اما برای جرایمی که دیه مشخصی در قوانین مجازات اسلامی تعیین نشده است، میزان دیه بر اساس گزارش پزشکان قانونی و به تشخیص قاضی دادگاه محاسبه می‌شود. این گزارش پزشکی شامل مواردی مانند نوع و شدت آسیب، تأثیر جسمانی و روانی بر فرد آسیب‌دیده، و سایر عوامل مرتبط است.
بنابراین، برای محاسبه دیه مورد نظر، ابتدا گزارش پزشکی قانونی بررسی می‌شود و سپس قاضی دادگاه بر اساس این گزارش و با توجه به قوانین و مقررات مربوطه، مبلغ دیه را مشخص می‌کند. این مبلغ ممکن است بر اساس تحلیل جدید و شرایط خاص تغییر کند، اما همواره باید با اصول قانونی و مقررات اسلامی راست‌گویی شود.
همچنین مبلغ دیه با توجه به وقوع جرم در ماه‌های حرام (رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) به میزان یک سوم افزایش می‌یابد که در اصطلاح فقهی، تغلیظ دیه نامیده می‌شود.
دیه کامل زن در سال 1403
در پاسخ به سوال دیه انسان کامل ، در سال ۱۴۰۳ چقدر است ، باید بدانیم ،ماده 550 قانون مجازات اسلامی ، در مورد دیه 1403 زنان ، مقرر داشته : ” دیه قتل زن ، نصف دیه مرد است ” همچنین ، مقنن ، در ماده 560 قانون مذکور ، به این نکته ، اشاره می کند که : ” دیه زن و مرد ، در اعضاء و منافع ، تا کمتر از ثلث دیه کامل مرد ، یکسان است و چنانچه ، ثلث یا بیشتر شود، دیه زن به نصف، تقلیل می‌یابد. ”
مقصود این دو ماده، این است که درصورتی‌که، دیه خسارات بدنی وارد شده، کمتر از یک سوم دیه کامل مرد باشد، دیه زن، معادل دیه مرد بوده و درصورتی‌که، این خسارات، بیشتر یک سوم آن مقدار باشد، دیه زن ، نصف دیه مرد است و مجرم ، باید به این ترتیب ، دیه را به منجی علیه، پرداخت کند.
در سال هزار و سیصد و نود و هشت، دیوان عالی، رأی وحدت رویه‌ای صادر کرد که طبق آن، دیه برابر برای زن و مرد قرار داده شده است. اما مجرم، باید نصف دیه مرد را به او بپردازد و ما به تفاوت آن را باید صندوق تأمین خسارت‌های بدنی، پرداخت کند، متن این رأی، به شرح زیر است:
با عنایت به مفاد ماده 289 قانون مجازات اسلامی ، در نحوه تقسیم بندی جنایات علیه نفس یا عضو یا منفعت و عمومیت «مقررات تبصره ذیل ماده 551 این قانون ، نظر به اینکه ، مکلف شدن صندوق تامین خسارت های بدنی ، به پرداخت معادل تفاوت دیه اناث تا سقف دیه ذکور ، امتنانی است ، لذا ، در کلیه جنایات علیه زنان ، اعم از نفس یا اعضا ، مابه‌التفاوت دیه مربوط به آنان ، باید از محل صندوق مذکور ، پرداخت شود »
در مورد تصادفات رانندگی، در ماده 10 قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث ، در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه ، اعلام شده است که بیمه ، باید دیه کامل برابر با مرد را به زنانی که تصادف کرده اند ، بپردازد : ” بیمه گر ، مکلف است در ایفاء تعهدات مندرج در این قانون ، خسارت وارده به زیان دیدگان را بدون لحاظ جنسیت و دین ، تا سقف تعهدات بیمه نامه ، پرداخت کند…”
نتیجه آن که مجرم در صورتی که به یک زن، صدمه بدنی وارد نماید، می‌بایست، به مقدار نیمی از دیه را به او پرداخت کند، اما مجنی علیه زن، معادل مبلغ دیه مرد را دریافت نموده و ما به تفاوت آن را، صندوق تأمین خسارات بدنی، پرداخت می‌کند.
دیه کامل مرد در سال ۱۴۰۳
برای پاسخ به سؤال دیه انسان کامل، در سال 1403 چقدر است ، باید بدانیم ، اگر شخصی ، به تمامیت جسمانی دیگری ، صدمه وارد کند ، باید مبلغی را تحت عنوان دیه به او بپردازد . در صورتی که صدمه دیده ، یک مرد مسلمان باشد ، جانی ، باید دیه وی را به طور تمام و کمال بپردازد که این میزان ، هر ساله ، توسط رئیس قوه قضائیه مشخص می شود ؛ در حالی که اگر مجنی علیه یا کسی که بر او جرم ، وارد شده است ، زن باشد ، مجرم ، باید نیمی از مبلغ دیه ۱۴۰۳ مرد را پرداخت کند .
در مورد دیه مردان غیر مسلمان نیز، طبق ماده 554 قانون مجازات اسلامی، اگر دین مجنی علیه، یکی از ادیان پذیرفته شده در قانون اساسی یعنی، زرتشتی، کلیمی، صابئی و مسیحی باشند، میزان دیه آن‌ها، برابر با دیه مسلمانان است: ” بر اساس نظر حکومتی رهبری، دیه جنایت بر اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به اندازه دیه مسلمان، تعیین می‌گردد ”
با توجه به مقررات جدید، میزان دیه پرداختی به زنان، برابر با مردان است؛ بااین‌حال، در صورتی که بزه دیده، زن باشد، مسئول پرداخت دیه، شامل مرتکب یا عاقله او، باید مبلغ نصف دیه مرد را بپردازد و ما به تفاوت آن، توسط صندوق تأمین خسارت‌های بدنی، پرداخت می‌شود.
البته هر چند، دیه مرد، دو برابر دیه زن می‌باشد، اما در تصادفات رانندگی، شرکت بیمه، موظف است، خسارات وارده به زیان دیده را بدون در نظر گرفتن مواردی، همچون، دین و جنسیت، تا سقف تعهدات بیمه نامه، پرداخت نماید. مراجع قضائی نیز، موظف‌اند در انشای آرای مبنی بر پرداخت دیه، مبلغ مازاد بر دیه موضوع این ماده را به عنوان بیمه حوادث، درج نمایند.
سوالات متداول
رخ دیه 1403 در ماه‌های حرام چقدر است؟
همانطور که گفته‌شد نرخ دیه کامل در ماه‌های حرام بیشتر از ماه‌های عادی است. ماه‌های حرام عبارت است از محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه که نحوه محاسبه دیه در ماه‌های حرام به این صورت است:
دیه کامل + یک سوم از دیه کامل
(در سال ۱۴۰۳ دیه ماه حرام ۴۰۰ میلیون تومان بیشتر در نظر گرفته شده است.)
به‌عنوان‌مثال، در سال 1403 اگر فردی در ماه محرم مرتکب قتل غیرعمدی شود به‌جای پرداخت 1 میلیارد و 200 تومان باید 1 میلیارد و 600 میلیون تومان بپردازد.
سخن پایانی
از آن جایی که مسئله دیه بسیار گسترده و با جزئیات تخصصی همراه بوده، پیشنهاد می‌کنیم برای پاسخ به سؤالات بیشتر و یا بررسی پرونده در موضوعات حقوقی من جمله دیه، از وکیل حقوقی کمک بگیرید.
کی‌بلده با ارائه خدمات در تمام زمینه‌های حقوقی با مشاورین زبده، شرایطی فراهم نموده تا شما با خیال راحت نسبت به مسائل حقوقی خود اقدام کنید.
